Trong quá trình nuôi dạy trẻ, nhiều cha mẹ và giáo viên thường mong muốn trẻ “nghe lời ngay lập tức”. Khi trẻ chưa làm theo, người lớn dễ cho rằng con bướng bỉnh, thiếu tôn trọng, hoặc cố tình chống đối. Tuy nhiên, Tiến sĩ Maria Montessori – nhà giáo dục tiên phong người Ý đã đưa ra một cách nhìn hoàn toàn khác. Bà cho rằng vâng lời không thể áp đặt tức thì, mà là kết quả của sự trưởng thành về ý chí. Montessori viết: “Sự vâng lời là một hình thức kỷ luật phát triển dần dần. Nó không phải là sự phục tùng mù quáng mà là sự nở hoa cuối cùng của ý chí” (The Absorbent Mind, 1949, tr 231).
Khác với quan niệm truyền thống vốn xem vâng lời là sự phục tùng tuyệt đối, Montessori nhấn mạnh rằng vâng lời là dấu hiệu trẻ đã đạt tới một mức độ trưởng thành nội tại: biết kiểm soát hành vi, đưa ra lựa chọn có ý thức và thể hiện sự tôn trọng người khác. Bà khẳng định: “Một đứa trẻ chỉ có thể vâng lời khi nó đã phát triển được ý chí, và ý chí này được hình thành từ từ thông qua trải nghiệm và tự do” (The Discovery of the Child, 1948, tr. 372). Nói cách khác, sự vâng lời thực sự không xuất phát từ sợ hãi hay ép buộc, mà từ sự phát triển nội tâm trong một môi trường tự do và trật tự. Montessori đã khái quát tiến trình này qua Ba cấp độ của sự vâng lời, phản ánh hành trình trưởng thành của ý chí nơi trẻ em.
Cấp độ 1: Trẻ chưa thể vâng lời
Giai đoạn đầu, thường trước 3 tuổi, trẻ có lúc nghe lời, có lúc không. Hành vi của trẻ chủ yếu xuất phát từ những thôi thúc tự nhiên bên trong, chưa do sự lựa chọn có ý thức. Do đó, trẻ có thể làm theo yêu cầu của người lớn, nhưng chỉ khi yêu cầu đó tình cờ trùng với nhu cầu hoặc mong muốn nội tại của trẻ. Montessori lý giải: Trẻ trong giai đoạn này vẫn đang “xây dựng những cơ chế nhân cách cho bản thân một cách vô thức và chưa có khả năng điều khiển hành vi theo mong muốn của người khác” (The Absorbent Mind, 1949, tr. 373).
Ví dụ: Một em bé hai tuổi đang khát nước. Khi người lớn bảo: “Con uống nước đi”, trẻ sẽ làm theo ngay vì lúc đó trẻ đang muốn uống. Nhưng nếu bé chưa khát, bé sẽ phớt lờ yêu cầu. Như vậy, sự vâng lời ở giai đoạn này chỉ xuất hiện ngẫu nhiên, phụ thuộc vào thôi thúc nội tại, chưa phải kết quả của sự lựa chọn có ý thức.
Ở cấp độ này, sự vâng lời chỉ diễn ra một cách ngẫu nhiên, chưa phải là kết quả của lựa chọn có ý thức.”
Cấp độ 2: Vâng lời có ý thức nhưng chưa tự nguyện
Bước sang 3 tuổi, trẻ bắt đầu kiểm soát hành động của bản thân tốt hơn. Trẻ hiểu mong muốn của người lớn, và có thể điều khiển mình để thực hiện yêu cầu một cách nhất quán. Đây là giai đoạn trẻ “biết nghe lời”, nhưng sự vâng lời vẫn chủ yếu mang tính bên ngoài: trẻ làm theo vì có người yêu cầu, chứ không hẳn vì bản thân trẻ nhận thấy ý nghĩa của hành động. Montessori gọi đây là sự phục tùng có ý thức, nhưng chưa phải là vâng lời tự nguyện.
Ví dụ: Một trẻ 4 tuổi đang chơi trong lớp. Khi giáo viên nhắc: “Con hãy cất đồ chơi vào kệ đi”, trẻ lập tức làm theo và sắp xếp gọn gàng. Tuy nhiên, trẻ thực hiện hành động này đơn giản vì “cô giáo bảo phải làm”, chứ chưa thực sự hiểu rằng việc cất đồ chơi giúp giữ trật tự, để bạn khác có thể sử dụng. Nếu không có lời nhắc nhở, trẻ có thể sẽ không tự giác thực hiện.
Cấp độ 2 là bước chuyển quan trọng vì nó cho thấy trẻ đã có khả năng phối hợp ý chí cá nhân với yêu cầu bên ngoài. Tuy nhiên, nếu người lớn dừng lại ở đây và chỉ bằng lòng với sự “ngoan ngoãn” bề ngoài, trẻ sẽ dễ hình thành thói quen phục tùng mù quáng, thay vì phát triển ý chí tự do và trách nhiệm cá nhân.
Cấp độ 3: Vâng lời tự nguyện và hạnh phúc
Đây là cấp độ cao nhất khi ý chí của trẻ đã phát triển hoàn chỉnh. Trẻ không chỉ tuân thủ mệnh lệnh của người khác, mà còn làm điều đó với sự chủ động, hào hứng và niềm vui nội tâm. Montessori viết: “Trẻ tuân thủ với sự sẵn sàng đáng kinh ngạc và háo hức để làm điều đó” (The Absorbent Mind, 1949/2007, tr. 373).
Ở giai đoạn này, sự vâng lời không còn đến từ tác động bên ngoài, mà xuất phát từ bên trong – từ lòng kính trọng, sự công nhận giá trị trong lời yêu cầu, và khao khát được làm điều đúng đắn. Montessori gọi đây là “sự vâng lời trong hạnh phúc”.
Ví dụ: Một trẻ 5 tuổi đang say mê vẽ tranh. Khi giáo viên nhẹ nhàng nhắc: “Đến giờ thu dọn giáo cụ rồi con nhé”, trẻ lập tức đặt bút xuống, tự giác thu dọn và vui vẻ nói: “Con sẽ vẽ tiếp vào ngày mai ạ!”. Ở đây, trẻ không hề miễn cưỡng, mà tìm thấy niềm vui trong việc tuân thủ, vì hiểu được ý nghĩa của hành động và tôn trọng nhu cầu chung.
Ở cấp độ 3, vâng lời trở thành biểu hiện của ý chí tự do, trách nhiệm và tình yêu thương. Trẻ không chỉ làm theo khi có người nhắc, mà còn chủ động lựa chọn hành vi đúng đắn ngay cả khi không có người lớn bên cạnh. Đây chính là nền tảng của nhân cách độc lập, có ý thức tự kỷ luật và biết sống hài hòa trong cộng đồng.
Ý nghĩa của Ba cấp độ vâng lời
Ba cấp độ vâng lời của Montessori mang lại nhiều giá trị định hướng cho cha mẹ và giáo viên:
- Giúp điều chỉnh kỳ vọng đối với trẻ: Người lớn hiểu rằng vâng lời là một tiến trình phát triển, cần thời gian và trải nghiệm, thay vì yêu cầu trẻ phải “nghe lời ngay”.
- Giúp phân biệt khả năng với thái độ: Người lớn nhận ra khi trẻ chưa làm theo, có thể là vì chưa đủ năng lực kiểm soát bản thân, chứ không hẳn do trẻ bướng bỉnh hay chống đối.
- Giúp định hướng phương pháp giáo dục đúng đắn: Thay vì dùng áp đặt hay trừng phạt, người lớn có thể kiên nhẫn quan sát, làm gương và xây dựng môi trường tự do trong kỷ luật tích cực để nuôi dưỡng sự vâng lời tự nguyện.
Montessori khẳng định: “Đứa trẻ phải được tự do lựa chọn; và thông qua sự tự do này, nó học cách vâng lời – không phải do bị ép buộc mà nhờ vào sự phát triển của các năng lực nội tại” (The Discovery of the Child, 1948, tr. 374).
“Ba cấp độ của sự vâng lời” không chỉ là lý thuyết, mà là kim chỉ nam thực tiễn để cha mẹ và giáo viên nhìn nhận đúng hành vi của trẻ. Vâng lời thực sự không đến từ ép buộc, mà từ sự trưởng thành của ý chí. Khi kiên nhẫn tạo môi trường, trao cơ hội và làm gương, người lớn sẽ giúp trẻ từng bước đạt tới sự vâng lời tự nguyện – một sự vâng lời đẹp đẽ, gắn với tự do, trách nhiệm và sự tôn trọng lẫn nhau.
